ისლამის ისტორია ჩინეთში

   ჩინეთში ისლამის ადრეული ისტორიის შესახებ არქეოლოგიური მონაცემების უქონლობამ და წერილობით წყაროებში ფრაგმენტულმა ინფორმაციამ ან ხშირად წინააღმდეგობამ, განაპირობა ჩინეთში ისლამის გაჩენის დროის თაობაზე განსხვავებული მოსაზრებები.  ერთი ვერსიის თანახმად, ჩინეთში მუსლიმების პირველი ჯგუფები ჩავიდა აბისინიიდან (ეთიოპიიდან).[1]   

  ჩინელი ისტორიკოსები აღნიშნავენ, რომ ისლამს ჩინელები გაეცნენ თანგის დინასტიის   (618-906) დამაარსებლის იმპერატორ კაოწუს (ლი-იუანი – 618-626) დროს. ამ თვალსაზრისის მიხედვით, ახალი რელიგიის მქადაგებლები ჩინეთში გახდნენ მუსლიმი ვაჭრები, რომლებიც ჩადიოდნენ კუანგჭოუში, იანჭოუში და ციუანჭოუში. თუმცა ეს ვერსიაც საეჭვოდ ითვლება. მართალია, სუის დინასტიის (581-618) დროს და თანგის დინასტიის მმართველობის პირველ წლებში ჩინეთს ურთიერთობა ჰქონდა დასავლეთის ქვეყნებთან და ჩინეთში იმყოფებოდა მრავალი ვაჭარი არაბეთის ნახევარკუნძულიდან, მესოპოტამიიდან, შუა აზიიდან და მათ შეჰქონდათ სანელებლები, ქარვა და გაჰქონდათ აბრეშუმი, ფაიფური და ჩაი,  მაგრამ მოცემულ მომენტში არაბეთის ნახევარკუნძულზე და სპარსეთში ისლამი ჯერ კიდევ არ იყო საყოველთაოდ გავრცელებული და ამიტომ ნაკლებად სარწმუნოა, რომ ამ ტერიტორიიდან მოსული ვაჭრები VII ს-ის პირველ ათწლულში იყვნენ მუსლიმები.[2] ამავე პერიოდში აშენდა ხვაიშენგის მეჩეთი (კანტონის დიდი მეჩეთი 758წ.), რომელიც 1314 წელს დაანგრიეს და 1349-51 წლებში ხელახლა ააშენეს. მუსლიმი ვაჭრების წყალობით, მსოფლიომ გაიგო ჩინელების ისეთი გამოგონებების შესახებ, როგორიცაა კომპასი, ქაღალდი, დენთი, რაც სტიმულს აძლევდა ეკონომიკურ და კულტურულ გაცვლას აღმოსავლეთსა და დასავლეთს შორის. არაერთი ვაჭარი დასახლდა ჩინეთში და დაუნათესავდა ადგილობრივ მოსახლეობას. მათი შთამომავლები გახდნენ პირველი ჩინელი მუსლიმები.

მომდევნო საუკუნეებში დიდ საპორტო ქალაქებში - კუანგჭოუ, ცუენჭოუ, ხანგჭოუ და სხვა ადგილებში საერთაშორისო ვაჭრობის შედეგად წარმოიშვა მრავალრიცხოვანი მუსლიმური თემები. 

        სუნგის დინასტიის დროს (960-1279) ჩინეთში იზრდება მუსლიმების რიცხვი. ისინი დომინირებენ საგარეო ვაჭრობის სფეროში. 1070 წელს სუნგის დინასტიის იმპერატორმა შენ-წუნგმა მოიწვია 5300 მუსლიმი ბუხარადან ჩინეთში, ისინი ჩაასახლეს ქალაქ კაიფენსა და იანძინგს  (პეკინის ძველი სახელწოდება) შორის. ამ მოსახლეობას იმპერატორი ჩრდილო-აღმოსავლეთ იმპერიის ლიაოს წინააღმდეგ იყენებდა. ამავე მიზეზით 1080 წელს კიდევ 10000 არაბი ჩაასახლეს ჩრდილო და ჩრდილო-აღმოსავლეთ რეგიონებში. სწორედ სუნგის დინასტიაში (1056-1107) შეიქმნა ჩინური მედიცინა, რომელშიც გამოყენებულ იქნა იბნ სინას „მედიცინის კანონებიდან“  აღებული 200 მასალა.

იუენის დინასტიის იგივე მონღოლთა მმართველობის დროს (1271/1280-1368) კი მუსლიმთა რაოდენობა იზრდება ადმინისტრაციულ რეგიონებში. იუენის დინასტიის ადმინისტრაციული პოლიტიკის თანახმად,  იმპერია იყოფოდა 12 ოლქად, მათ შორის 8 ოლქს მუსლიმები მართავდნენ. ამავე ეპოქაში მუსლიმთა რიცხვი   ჩინეთში 4000000 აღწევს. ეს ყველაფერი კი გამოწვეული იყო იუენის დინასტიის პოლიტიკით, ისინი გარედან შემოსული უცხო ეთნიკური ელემენტების ხარჯზე ცდილობდნენ ჩინური ეთნიკური ჯგუფის დისკრიმინაციას.

ამ ყველაფრის მიუხედავად, იმპერატორების დამოკიდებულება არც არაჩინელი მოსახლეობის მიმართ იყო ლოიალური. ისინი ყველა არა მონღოლს მონად მიიჩნევდნენ და აიძულებდნენ თავიანთ კანონებს დამორჩილებოდნენ. მაგალითად, მუსლიმებს ეკრძალებოდათ ცხოველების მსხვერპლშეწირვა და ა.შ. ამ ყველაფერმა კი საბოლოოდ მოსახლეობის საერთო უკმაყოფილება გამოიწვია და XIV საუკუნეში ანტიმონღოლურ მოძრაობაში გადაიზარდა. ამ მხრივ საინტერესოა 1357 წელს  საპორტო ქალაქ ციუენჭოუში არაბი და სპარსი ვაჭრების მიერ წამოწყებული აჯანყება, საწყის ეტაპზე მიაღწიეს გარკვეულ წარმატებას, მაგრამ 1366 წელს დამარცხდნენ. თუმცა აჯანყებები გრძელდებოდა და მუსლიმი სამხედროები წარმოდგენილი იყვნენ არმიის მაღალ ეშელონებშიც. მაგ., მონღოლთა წინააღმდეგ აჯანყების მეთაურსა და მინგის დინასტიის (1368-1644) დამაარსებლის ჭუ იუანჭანის (1328-1396) არმიაში 6 მუსლიმი გენერალი იყო.

მინგის დინასტიის დროს დედაქალაქი ნანძინგი (ან ნანკინი) გადაიქცა ისლამური განათლების ცენტრად. დაიწყო მუსლიმი მოსახლეობის ჩინურ მოსახლეობასთან ასიმილაცია. მუსლიმებმა დაიწყეს ჩინური ენის, საკვების, ჩაცმულობის ათვისება, არაბული სახელების ჩინურად გადაკეთება. მაგალითად, თუ არაბული სახელი იყო მუჰამედი მაშინ მისი ჩინური სახელი იქნებოდა მა, მუსტაფა _ მაი, მასუდი _ მუ, ჰასანი _ ჰა, ჰუსეინი _ ჰუ, საიდი _ სა... მუსლიმებმა თანდათანობით დაივიწყეს თავიანთი ენაც და ადგილობრივ დიალექტებზე ამეტყველდნენ, რასაც მოჰყვა „სიაოძინგის“(„სიაოერძინგი“ - ჩინურის არაბული ტრანსკრიფცია) წერის სტილის ჩამოყალიბება. ჩინურ სიტყვებს წერდნენ  არა ჩინური იეროგლიფებით, არამედ არაბულ-სპარსული ფონეტიკური დამწერლობით.

ამ ასიმილაციის წინაპირობა კი სწორედ მინგის დინასტიის პოლიტიკამ გამოიწვია, მათ შეზღუდეს კავშირი მეზობელ ქვეყნებთან, გართულდა ჩინეთში ევროპელების შესვლა. ფაქტიურად  ჩინელი მუსლიმები მოექცნენ იზოლაციაში, სადაც მხოლოდ ჩინურ კულტურასა და ტრადიციებთან ჰქონდათ შეხება.

1644 წელს მანჯურიელებმა დაამხეს მინგის დინასტია და ახალი ცინგის დინასტია დააარსეს. მიუხედავად იმისა რომ, საწყის ეტაპზე გრძელდებოდა მანჯურიელების წინააღმდეგ აჯანყებები, რომლებშიც მუსლიმებიც მონაწილეობდნენ, თანდათანობით მდგომარეობა გაუმჯობესდა. ცინგის დინასტიაში (1644-1911) იხსნება მეჩეთები ისეთ დიდ ქალაქებში როგორიცაა - პეკინი, კუანგჭოუ, ხანგჭოუ, სიანი. მეჩეთებს ტრადიციული ჩინური არქიტექტურით აშენებდნენ, ხოლო წარწერებს არაბული ანბანით  აწერდნენ. ჩინეთში ამავე პერიოდში ყალიბდება სუფიური ორდენები: ქუბრავია, კადირია და ჯაჰრია.[3]

გარკვეულ პერიოდში წარმოიშვა პრობლემები ეთნიკურ ჯგუფებს ხანსა და ხუეის შორის, რაც სისხლიან დაპირისპირებებში გადაიზარდა. 1856-1873 წლებში  მიმდინარეობდა პანთაის აჯანყება, რომელსაც მილიონი ადამიანი ემსხვერპლა.  1862-1877 წლებში კი მიმდინარეობდა დუნგანების აჯანყება, რომლის დროსაც კანსუსა და შაანსის რეგიონებში მილიონობით ადამიანი დაიღუპა. თუმცა ეს აჯანყებები არ ყოფილა საერთოეთნიკური, რადგან ის მიმდინარეობდა მხოლოდ კონკრეტულ რეგიონებში, სხვაგან კი ხანისა და ხუეის წარმომადგენლები მშვიდობიანად თანაცხოვრობდნენ.

1911 წელს დაეცა ცინგის დინასტია და  დასრულდა მმართველობის იმპერიული წესი. დაარსდა ჩინეთის რესპუბლიკა და პირველი პრეზიდენტი გახდა  სუნ ჭუნგშანი იგივე სუნ იატსენი (სუნ ისიენ), რომელმაც გამოაცხადა რომ ჩინეთი ეკუთვნოდა  ისე როგორც ხანის ეთნიკურ წარმომადგენლებს, ასევე ხუეის, მონღოლურ და ტიბეტური და სხვა წარმომავლობის ეთნიკურ ჯგუფებს. კვლავ გაიხსნა ჩინეთის საზღვრები, რამაც საშუალება მისცა ჩინელ მუსლიმებს შუა აზიასთან (დღევანდელი ცენტრალური აზია) ჰქონოდათ ურთიერთობა. მათ უფლება ჰქონდათ შეესრულებინა ჰაჯი, ესწავლათ არაბულ უნივერსიტეტებში (1939 წელს 33 ხუეი სწავლობდა ალ-აზჰარის უნივერსიტეტში).1912 წელს ნანძინგში დაარსდა ჩინელი მუსლიმების ფედერაცია, იბეჭდებოდა მუსლიმური გაზეთები.

XX საუკუნის დასაწყისში ჩინეთში 20 მილიონი მუსლიმი იყო (გარდა მონღოლური და სინძიანგური (ვეივუარ) წარმოშობის მუსლიმებისა). თუმცა 1937 წელს დაიწყო ჩინეთ-იაპონიის ომი, რომელიც 1945 წლამდე გაგრძელდა და მასში ხუეისა და ხანის ხალხი ერთად იბრძოდა მტრის წინააღმდეგ. იაპონელებმა გაანადგურეს 220 მეჩეთი და მოკლეს უამრავი მუსლიმი. ნანკინის ხოცვა-ჟლეტის დროს კი ნანკინის მეჩეთები სავსე იყო გვამებით, ისინი ღორის ქონით ბილწავდნენ მეჩეთებს, ხუეის გოგონებს კი მეძავებად მუშაობას აიძულებდნენ.

1937 წელს პეიფინგ-თიენძინის (ან პეკინ-თიენძინის) ბრძოლის დროს იაპონიის წინააღმდეგ მებრძოლთა გენერალი იყო მუსლიმი მა პუფენი (D. Frank 1974).

იაპონელებთან ომის დასრულების მიუხედავად, ჩინელი მუსლიმებისთვის რთული პერიოდი მაინც გრძელდებოდა, რადგან  კომუნისტური პარტიის გამარჯვებით  1949 წელს დაარსდა ჩინეთის სახალხო რესპუბლიკა და სახელმწიფო სათავეში მათი  მოსვლით მუსლიმებისთვის ახალი მძიმე ეტაპი დაიწყო. დასაწყისში ისინი ეწინააღმდეგებოდნენ არამარტო ისლამს, არამედ ზოგადად რელიგიასა და რწმენას. დაანგრიეს და დახურეს მეჩეთები. ამ ყველაფერმა განსაკუთრებით ფართე მასშტაბები მიიღო „კულტურული რევოლუციის“ დროს (1966-1976)  და გრძელდებოდა მაო წე ტუნგის (მაო ძედუნი) სიცოცხლეშიც. მისი გარდაცვალებით და ტენგ სიაოფინგის (ტენ სიაოფინი) სათავეში მოსვლით ქვეყანაში რელიგიისადმი დამოკიდებულება უკეთესობისკენ შეიცვალა. აღარც მუსლიმები იდევნებოდნენ და იჩაგრებოდნენ, მათ მიეცათ ჰაჯის, მეჩეთებში ლოცვისა და ყურანის კითხვის უფლება. 

    ჩინეთის სახალხო რესპუბლიკის მთავრობასა და რელიგიურ ორგანიზაციებს შორის ურთიერთობის ნორმალიზაციას ხელი შეუწყო სახელმწიფო საბჭოს 1980 წლის 16 ივლისის დადგენილებამ - „რელიგიური ორგანიზაციების უძრავი ქონების მიმართ პრობლემების გადაწყვეტის პოლიტიკა“.  დოკუმენტში ხაზგასმული იყო, რომ რელიგიური თემების ეკლესიები, ტაძრები, მონასტრები და სხვა მსგავსი დაწესებულებები, რომლებიც ჩამოერთვა ორგანიზაციების ან კერძო პირების მიერ „კულტურული რევოლუციის“ დროს, უნდა დაუბრუნდეთ რელიგიურ თემებს. თუ ისინი უარს იტყვიან გამოიყენონ დაბრუნებული უძრავი ქონება რელიგიური საქმიანობის წარმართვისათვის, ორგანიზაცია ან კერძო პირი ვალდებულია გადაუხადოს  ამ თემს საიჯარო თანხა ობიექტის დაკავების მომენტიდან. ხოლო ნაგებობის დანგრევის ან გადაკეთების შემთხვევაში - კომპენსაცია.  ასევე უნდა დაუბრუნდეთ მათ ფულადი შენატანები, რომლებიც გაყინეს „კულტურული რევოლუციის“ დროს.  

    პოზიტიური ურთიერთობების დამყარებამ სახელმწიფოსა და რელიგიურ ორგანიზაციებს შორის ხელი შეუწყო მუსლიმური თემების აღორძინებას ჩინეთში.  1970-90-იან წლებში აღდგენილ იქნა „კულტურული რევოლუციის“ დროს დანგრეული მეჩეთები.  სტატისტიკური მონაცემებით, რაც გამოქვეყნებულია ოფიციალურ უწყებებში და აკადემიურ გამოცემებში, ამ დროს მუშაობა განაახლა 20 ათასზე მეტმა მეჩეთმა. მნიშვნელოვანი ფინანსური დახმარება ამ საკითხში მუსლიმურ თემებს აღმოუჩინა სახელმწიფომ. მხოლოდ 1981-1994 წლებში სახელმწიფომ დააფინანსა მეჩეთების აღდგენა 6 მლნ იუენით. მუსლიმებს დახმარება აღმოუჩინეს ხელისუფლების ადგილობრივმა ორგანოებმა. მაგ., ხეილუნგძიანგის პროვინციაში 1980-1990 წლებში ქალაქების ხარპინი, ციციხარი, მუტანძიანგი, ძიამუსი, ხეკანგი, ტაცინგი, იჩუნი, სუეიხუა, ხეიხე მეჩეთების აღსადგენად გამოყოფილ იქნა 3 მლნ 740 ათასი იუენი. ამ თანხით შეკეთდა 24 მეჩეთი.  

1989 წელს გამოიცა წიგნი „სინ ფენგსუ“ („სექსუალური ჩვეულებები“), რომელიც ერთ მონაკვეთში ეხებოდა ისლამს, რამაც მუსლიმური ეთნიკური ჯგუფების გაღიზიანება გამოიწვია და დაიწყეს საპროტესტო აქციები წიგნის გამოცემის აკრძალვის მოთხოვნით და მთავრობისგანაც მიიღეს თანხმობა. თუმცა აქ უკვე ვლინდება მთავრობის განსხვავებული დამოკიდებულება ხუეისა და სინძიანგელ მუსლიმებს (უიღურები) შორის. საპროტესტო აქციების დროს ისინი უფრო მკაცრად უსწორდებოდნენ სინძიანგელ მუსლიმებს და აპატიმრებდნენ კიდეც. ამ ყველაფრის მიზეზად მათი განსხვავებული იდეოლოგია უნდა იყოს, სინძიანგელების ნაწილი თავს ისტორიულ ჩინელად არ სცნობს და სეპარატიზმისკენ მიილტვის, ხუეის ჯგუფის ხალხი კი თავს ჩინელებად მიიჩნევენ და შესაბამისად მთავრობაც ლოიალურია მათ მიმართ.

აღსანიშნავია, რომ ჩინეთის მთავრობა ხუეის ხალხის ინტერესებს საკმაოდ ხშირად   ითვალისწინებს, ასე მაგალითად, 2007 წელს, როდესაც ღორის წელი დგებოდა, სატელევიზიო შოუებს აეკრძალათ ღორის გამოსახულების გამოჩენა, რათა შეურაცხყოფა არ მიეყენებინათ ჩინელი მუსლიმების რწმენისათვის. 2015 წელს კი ჩარლი-ებდოს კარიკატურებს ჩინური მასმედია  დიდი კრიტიკით შეხვდა.

[1] სწორედ ეთიოპიამ შეიფარა პირველი მუსლიმები, რომლებიც გაექცნენ კურაიშელთა მხრიდან დევნას მექაში.  გადასახლებულთა შორის იყვნენ მოციქულ მუჰამადის ქალიშვილი - რუკაია და მისი ქმარი - უსმან იბნ აფანი, საად იბნ აბი ვაკკასი და სხვა ცნობილი მიმდევრები.  ზოგიერთი გადასახლებული არ დაბრუნებულა არაბეთის ნახევარკუნძულზე. შესაძლებელია, უკეთესი ცხოვრების იმედით ისინი გადავიდნენ (ხმელეთით ან ზღვით) ჩინეთში სუის დინასტიის დროს (581-618). არის ცნობა, რომ ეთიოპიის ნეგუსის დახმარებით, საად იბნ აბი ვაკკასი 4 მიმდევართან ერთად ჩავიდა ჩინეთში 616 წელს აბისინიიდან (ეთიოპია). საადი დაბრუნდა არაბეთის ნახევარკუნძულზე, ხოლო 627 წელს ისევ ჩავიდა კანტონში (დღევანდელი კუანგჭოუ) წმინდა ყურანის ასლით და ააშენა იქ მინარეთი, რომელიც ორ ფუნქციას ასრულებდა: ერთი მხრივ, ის იყო ადგილი, საიდანაც მოუწოდებდნენ ლოცვისკენ და მეორე მხრივ ის იყო შუქურა შემომსვლელი გემებისათვის. 

[2] ქრისტიანობისაგან განსხვავებით, ჩინეთში ისლამის გამოჩენის და გავრცელების პროცესის დამახასიათებელი თავისებურება იყო ის, რომ ეს პროცესი მიმდინარეობდა არა დაპყრობების ან მისიონერთა საქმიანობის შედეგად, არამედ  მიგრაციული ტალღის და შერეული ქორწინებების შედეგად. სამხედრო-პოლიტიკური (ცენტრალურ აზიაში) და სავაჭრო (საზღვაო გზით ბაღდადიდან) გზებით იმპერიაში შეაღწია მუსლიმების მნიშვნელოვანმა რაოდენობამ. მუსლიმურ თემში ყველაზე მრავალრიცხოვანი ჯგუფი იყო ვაჭრები, რომელთა ოჯახებში ისლამი რჩებოდა საოჯახო ტრადიციად. ჩინეთში ჩამოსული მუსლიმი ვაჭრები არ ცდილობდნენ ისლამის ქადაგებას. შედეგად, ხელისუფლება განიხილავდა მუსლიმებს, როგორც განსაკუთრებულ სოციალურ ჯგუფს და არა რელიგიურ თემს, ხოლო ისლამს განიხილავდნენ როგორც ეთიკური ნორმების კრებულს –  ‘არაბულ კანონს’ (ტაში ფა) და არ ცდილობდნენ გამოეყენებინათ ის თავიანთი მიზნებისათვის (მმართველი რეჟიმის ავტორიტეტის განმტკიცებისათვის), როგორც ეს იყო ტიპური ჩინეთის ოფიციალური იდეოლოგიისათვის. ეს ყველაფერი საშუალებას აძლევდა ისლამს შედარებით დამოუკიდებელი დარჩენილიყო ხელისუფლების რელიგიურ-იდეოლოგიური პოლიტიკისაგან და თანდათანობით დამკვიდრებულიყო ადგილობრივ რელიგიურ და კულტურულ გარემოში. 

[3]  ჯაჰრია (哲合林耶) დაარსდა 1760 წელს მა მინგსინის მიერ და აქტიური იყო მე-18-19 საუკუნეებში კანსუს პროვინციაში (ეწოდება აგრეთვე „ახალი მოძღვრება“ - სინძიაო). მისი მიმდევრები ეწინააღმდეგებოდნენ სხვა მუსლიმურ ჯგუფებს ჩინეთში. ასევე მონაწილეობდნენ ამბოხებაში ცინგის დინასტიის წინააღმდეგ.  

 გამოყენებული ლიტერატურა:

1. გელაშვილი, ნანა. შორეული აღმოსავლეთის რელიგიები. თბილისი, გამომც. „უნივერსალი“, 2018.233გვ

1. გელოვანი ნ., სანიკიძე გ. ისლამი (რელიგია, ისტორია, ცივილიზაცია). თბილისი, თბილისის სახელმწიფო უნივერსიტეტის გამომცემლობა, 2009, 440გვ.
2. ჭიღლაძე, ოთარ. ისლამი ჩინეთში - აღმოაჩინე აზია. https://understandingasiablog.wordpress.com/2017/

1. Albert, Eleanor. Religion in China, Council of Foreign Relations (last updated Mar. 15, 2018),https://www.cfr.org/backgrounder/religion-china, archived at https://perma.cc/TA65-GDYG
2. Bulag U. Inner Mongolia: the dialectics of colonization and ethnicity building. in Morris Rossabi (ed.), China’s Minority Problems, Seattle: University of Washington  Press[en], 2004,84-116. 
3. Broomhall M. Islam in China. London: Morgan & Scott, 1910, 332p.
4. China: Religion and Chinese Law. June, 2018. Report for Department of Justice LL File No. 2018-016324. The Law Library of Congress, Global Legal Research Center. https://www.justice.gov/eoir/page/file/1068681/;
5. Constitution of People's Republic of China (Adopted in 1982); U.S. Commission on International Religious Freedom. China. 2018. https://www.uscirf.gov/countries/china;
6. Dorn, Frank. The Sino-Japanese War, 1937-4: From Marco Polo Bridge to Pearl Harbor. New York: MacMillan Publishing Co,1974,477p.
7. Dillon, Michael. China's Muslim Hui community: migration, settlement and sects. Richmond: Curzon Press. 1999, 232p. 
8. Ford J.F. Some Chinese muslims of the seventeenth and eighteenth centuries. - Asian Affairs. Jornal of Royal Central Asian Society. 61 pt.2 (June 1971),144-156; 
9. Humprey, Peter. „Islam in China Today“. RCL, 10, no.2 (1982), 168-177; 
10. Lee, Raymond. „Muslims in China and their Relations with the State“, Al Jazeera Centre for Studies   (2015). http://studies.aljazeera.net/en/reports/2015/08/2015826102831723836.html
11. Lipman, Jonathan  N.  Familiar Strangers: A History of Muslims in Northwest China. Seattle, WA: University of Washington Press, 1997,318p.
12. Millward, James. Eurasian crossroads: a history of Xinjiang. New York: Columbia University Press, 2007. xxi, 440 p.
13. Moonen, Yvonne. Impressions of islam in China中国伊斯兰教“ (2015). 62p. https://www.nordangliaeducation.com/resources/asia/_filecache/f84/454/22086-islam-in-china.pdf.
14. Rossabi M. China and Inner Asia from 1368 to the present day. New York: Pica Press, 1975. 320 p;
15. Smith D. H. Chinese Religions. London, Weidenfeld & Nicolson, 1968,222p. 
16. Starr, S. Frederick. Xinjiang: China's Muslim borderland. London, Armonk, NY, M.E. Sharpe, 2004, 506 p. 
17. The PRC State Council Information Office, China’s Policies and Practices on Protecting Freedom of Religious Belief (Religion White Paper) (Apr. 2018), 
18. http://english.gov.cn/archive/white_paper/2018/04/04/content_281476100999028.htm;
19. Yang C.K. Religion in Chinese Society. Taipei, SMC Publishing, 1994.  
20. Yeuk-laam, Yuen. „Religious Chinese are younger: report Religious Chinese are younger: report.“ Global Times, 08.07.2015.
21. Ши Шу Проблемы проникновения и начального этапа существования в Китае христианства и ислама в китайской науки XX в. Дисс. на соискание ученой степени кандидата филос. н. СПб., 2006,155стр.; 
22. Ши Шу. Китайские ученые о времени проникновения ислама в Китай. Путь Востока. Культура, религия, политика (материалы IX ежегодной конференции молодых востоковедов. Санкт-Петербург, 27-29 апреля 2006г.). СПб. 2006; 
23. Ши Шу. Некоторые особенности восприятия ислама в Китае. Вестник Санкт-Петербургского университета. СПб, сер.6. Вып. 3, 2006,213-222.
24. 谢寿光：《中国五大宗教知识读本》，社会科学文献出版社，2007年，第200-202页
25. 中国伊斯兰教https://baike.baidu.com/item/%E4%B8%AD%E5%9B%BD%E4%BC%8A%E6%96%AF%E5%85%B0%E6%95%99?fbclid=IwAR3hR-I2uVdguEqcsaYv10TvIwp_OQoqKXU19NOEiK5SwfCCeSKKjXCx3SY