ზემოთ ზოგადად განვიხილე ფილოსოფიის თვისება და დანიშნულება. ქვემოთ კი ვისაუბრებ ჩინურ ფილოსოფიაზე. ჩინური ფილოსოფიის ისტორიაში არის მთავარი მიმდინარეობა, რომელსაც ჩინური ფილოსოფიის სული შეგვიძლია ვუწოდოთ. ამ სულის შესაცნობად ჩვენ ჯერ ნათლად უნდა გავიგოთ პრობლემა, რომლის გადაწყვეტასაც ჩინელი ფილოსოფოსების უმრავლესობა ცდილობდა.
ქვეყნად მრავალნაირი ადამიანი არსებობს. თითოეული ტიპის ადამიანისთვის არსებობს წარმატების სხვადასხვაგვარი შესაძლებლობა. მაგალითად, პოლიტიკოსისთვის წარმატების უმაღლესი ფორმა არის _ გახდეს დიდი სახელმწიფო მოღვაწე. ხელოვნების სფეროში მომუშავისთვის ყველაზე დიდი მიღწევა იქნება _ გახდეს დიდი ხელოვანი. მიუხედავად იმისა, რომ არსებობს ადამიანის მრავალნაირი ტიპი, ისინი ყველანი მაინც ადამიანები არიან. რა იქნება ყველაზე დიდი წარმატება ადამიანისთვის? ჩინელი ფილოსოფოსების თანახმად, ეს იქნება გახდეს ბრძენი, ხოლო ბრძენის ყველაზე დიდი მიღწევა იქნება ინდივიდუალურობის კოსმოსთან ერთიანობა. კითხვა კი არის შემდეგში, თუ ადამიანს უნდა მიაღწიოს ამ ერთიანობას, აუცილებელია თუ არა დატოვოს საზოგადოება და საერთოდ უარჰყოს ცხოვრება?
ზოგიერთი ფილოსოფოსი მიიჩნევს რომ ეს გარდაუვალია. ბუდა ამბობდა, რომ ცხოვრება თავად არის ტანჯვის სათავე. პლატონიც კი ამბობდა, რომ სხეული ეს არის სულის ციხე. ზოგიერთი დაოსისტი ფიქრობდა, რომ „ცხოვრება არის უსარგებლო დანამატი და სიკვდილი მისგან გვათავისუფლებს“. ისინი ემხრობოდნენ იდეას, რომლის თანახმადაც, ყველაზე დიდი წარმატების მისაღწევად უნდა დათმო საზოგადოება და მატერიალური ცხოვრება. მხოლოდ ასე შეიძლება მიაღწიო სრულ თავისუფლებას. ასეთი ფილოსოფიური მიმდინარეობა ე.წ. „სამყაროდან განდგომის“ ან „იმქვეყნიური ფილოსოფიაა“.
ფილოსოფოსთა საზოგადოების მეორე ნაწილისთვის მთავარი ადამიანური ურთიერთობები და მსოფლიო საქმეებია. ფილოსოფოსების ეს ნაწილი მხოლოდ მორალურ ღირებულებაზე საუბრობს და არ საუბრობს ან არ აქვს სურვილი ზე-მორალურ ღირებულებაზე საუბრის. ამ სახის ფილოსოფია ცნობილია როგორც ე.წ. "ამქვეყნიური ფილოსოფია". მათი შეხედულებით "იმქვეყნიური ფილოსოფია" ძალიან იდეალისტურია, რეალურად ვერ გამოიყენებ და პასიურია. "იმქვეყნიური ფილოსოფოსების" შეხედულებით კი "ამქვეყნიური ფილოსოფია" ძალიან რეალისტური და ზედაპირულია. მისი აქტიური მდგომარების მიუხედავად, ის გზააბნეულის სწრაფ სირბილს გავს: რაც უფრო სწრაფად გარბის, მით უფრო მეტ შეცდომას უშვებს.
ძალიან ბევრი ადამიანი ამბობს, რომ ჩინური ფილოსოფია "ამქვყენიურია".რთული სათქმელია, რომ ეს შეხედულება სრულიად მართალია ან სრულიად მცდარია. თუ ჩინურ ფილოსოფიას ზედაპირულად შევხედავთ, ვერ ვიტყვით რომ ეს ადამიანები ცდებიან, რადგან არ აქვს მნიშვნელობა რომელი ფილოსფიური სკოლა იქნება, ერთი შეხედვით, ყველა პირდაპირ ან ირიბად გვესაუბრება პოლიტიკაზე, მორალზე. ჩანს, რომ ჩინური ფილოსოფიისთვის მნიშვნელოვანია საზოგადოება და არა კოსმოსი; ადამიანური ურთიერთობების ყოველდღიური გამოვლინება და არა სამოთხე და ჯოჯოხეთი; ადამიანების დღევანდელი ცხოვრება და არა შემდეგი ცხოვრება. კონფუცს ერთმა მოსწავლემ ჰკითხა მისი აზრი სიკვდილის შესახებ, მან უპასუხა: "თუკი ცხოვრება გაუაზრებელია, როგორ შეიძლება სიკვდილი იყოს გააზრებული?"（《论语·先进》）. მენგ წი ამბობს: "ბრძენი _ ადამიანობის მწვერვალია," （《孟子·离楼上》）ამ სიტყვებით ის გვეუბნება, რომ ბრძენი საზოგადოებაში ეს არის მორალურად სრულყოფილი ადამიანი. ერთი შეხედვით, ჩინური ფილოსოფიისთვის იდეალური ადამიანი არის ამ სამყაროს წარმომადგენელი. ჩინურ ფილოსოფიაში ნაგულისხმევი "ბრძენი", ბუდიზმში ნათქვამი "ფო" და ქრისტიანობის "წმინდანი" სხვადასხვა კატეგორიებში არიან. ერთი შეხედვით, კონფუციონიზმის ე.წ. "ბრძენი, წმინდა ადამიანი" თითქოს რეალურია. ძველ დროში, კონფუცს და კონფუციონისტებს დაოსისტები დასცინოდნენ და მიზეზიც ეს იყო.
თუმცა, ეს მხოლოდ ერთი შეხედვით ჩანს ასე. ჩინური ფილოსოფიის გაგება არ არის ასე მარტივი. ტრადიციულად ვიტყვი, თუ ჩვენ გავიაზრეთ ჩინური ფილოსოფია, მაშინ ჩვენ ვერ ვიტყვით რომ ის ამქვეყნიური ფილოსოფიაა, რა თქმა უნდა, ვერც იმას ვიტყვით რომ იმქვეყნიურია. ის ამქვეყნიურიცაა და იმქვეყნიურიც. ზოგიერთი ფილოსოფოსი სუნგის დინასტიის პერიოდის ახალ კონფუციონისტს ასე აღწერს: "ყოველდღიური ცხოვრების დაუტოვებლად ჯერ მიდის მომავალთან და ხატავს წარსულს". ეს კი ნამდვილად ის არის, რასაც ჩინელი ფილოსოფოსები ბეჯითად ცდილობდნენ. აი, ასეთი სული არის ყველაზე იდეალისტური და იმავდროულად _ რეალისტური. ის გამოყენებადია, თუმცა არა ზედაპირული.
ამქვეყნიური და იმქვეყნიური ურთიერთსაწინაღმდეგოა, ისევე როგორც რეალისტური და იდეალისტური. ჩინური ფილოსოფიის დანიშნულება კი ამ ურთიერთსაწინააღმდეგო საკითხების გაერთიანებაა. ეს არ ნიშნავს, რომ ეს ცალკეული საკითხები გაქრა. ისინი ისევ იარსებებენ, თუმცა ერთ მთლიანობაში. როგორ გაერთიანდება? ეს არის ჩინური ფილოსოფიის პრობლემის გადაწყვეტის ძიება. ამ პრობლემის გადაწყვეტის ძიება კი არის ჩინური ფილოსოფიის სული.
ჩინური ფილოსოფიის თანახმად, ის არის ბრძენი, ვინც ამტკიცებს ამ სინთეზს არა მხოლოდ არგუმენტებით, არამედ პრაქტიკითაც. ის ორივე სამყაროს ეკუთვნის. ჩინელი ბრძენის სულიერი მიღწევა შეესაბამება ბუდიზმში ბუდას, დასავლურ რელიგიებში კი წმნიდანის სულიერ მიღწევებს. მაგრამ ჩინელი ბრძენი არ უარყოფს ამქვეყნიური საქმეების მნიშვნელობას. მისი ხასიათი არის ე.წ. „ შინაგანი სიწმინდე და გარეგანი მეფურობა“. „ შინაგანი სიწმინდე“ ამზადებს სულიერი სრულყოფილებისთვის, ხოლო „გარეგანი მეფურობით“ ის საზოგადოებაში მოქმედებს. ბრძენს შეიძლება არ მიეცეს შესაძლებლობა გახდეს პოლიტიკური ლიდერი. რეალურად რომ ვთქვათ, მას თითქმის არ აქვს ამის შესაძლებლობა. ე.წ. „შინაგანი სიწმინდე და გარეგანი მეფურობა“ ნიშნავს მაღალი სულიერი მიღწევის მქონე ადამიანს, რაც ყველაზე მეტად შეესაბამება მეფეს. აქვს თუ არა მას რეალური შესაძლებლობა გახდეს მმართველი, ეს უკვე სხვა საქმეა, ასევე, არ აქვს კავშირი მთავარ იდეასთან.
ჩინური ტრადიციის თანახმად ბრძენის ხასიათი უნდა შეესაბამებოდეს „ შინაგანი სიწმინდისა და გარეგანი მეფურობის“ იდეას, ასე რომ ფილოსოფიის დანიშნულებაა მისცეს ადამიანს შესაძლებლობა, იყოს ასეთი. მოკლედ, რასაც ფილოსოფია გვეუბნება არის ჩინელი ფილოსოფოსების ე.წ. გზა „შინაგან სიწმინდემდე და გარეგან მეფურობამდე“.
ეს გამოთქმა ძალიან ჰგავს პლატონის მოსაზრებას „ფილოსოფოსი-მეფე“. პლატონის თეორიაში იდეალურ სახელმწიფოში ფილოსოფოსი უნდა იყოს მმართველი ან მმართველი უნდა იყოს ფილოსოფოსი; იმისათვის რომ ადამიანი ფილოსოფოსი გახდეს, ბევრი დრო უნდა დახარჯოს სწავლაში, ისე რომ მის გონებას შეეძლოს ცვალებად სამყაროში „გადმოატრიალოს“ მუდმივად უცვლელი არგუმენტები. პლატონისა და ჩინური ფილოსოფიის თანახმად, ფილოსოფიის დანიშნულებაა მისცეს ადამიანს „ შინაგანი სიწმინდე და გარეგანი მეფურობა“. მაგრამ პლატონის აზრით, თუ ფილოსოფოსი ქვეყნის მმართველი გახდება, ეს არ იქნება თავისი სურვილით. სხვა სიტყვებით, ეს იქნება იძულებითი და ის ამით დიდ მსხვერპლს გაიღებს. ძველი დაოსისტებიც ასე ფიქრობდნენ. ამბობენ, იყო ერთი ბრძენი, რომელსაც ერთმა ქვეყანამ სთხოვა მისი მეფე გამხდარიყო, მაგრამ ის გაიპარა და გამოქვაბულში მიიმალა. თუმცა ხალხმა იპოვა ის და იძულებით აკიდა ეს ტვირთი მას. (《吕氏春秋·贵生》)ეს მსგავსება პლატონისა და ძველი დაოსისტების მოსაზრებებისა, ასევე მიგვანიშნებს დაოსისტური ფილოსოფიის იმქვეყნიურ ხასიათზე. ჩვ.წ. მე-3 საუკუნეში ახალი დაოსისტების წარმომადგენლმა კუო სიანგმა（郭象） ჩინური ფილოსოფიის ტრადიციების მიხედვიოთ მოახდინა ამის კორექტირება.
კონფუციონისტები ფიქრობენ, რომ საზოგადოების ყოველდღიური ცხოვრებაში ჩარევა არ არის ბრძენისთვის უცხო. ამ ყველაფერში ჩარევა და მოგვარება სრულჰყოფს და ავითარებს მის არსს. მენგ წის თქმით, მან არა მარტო როგორც საზოგადოების წევრმა, არამედ როგორც „კოსმოსის წევრმაც“ , უნდა შეასრულოს ეს დანიშნულება „სამყაროს ადამიანის“ სახელით. ის უნდა გრძნობდეს თავს კოსმოსის წევრად, წინააღმდეგ შემთხვევაში მისი მოქმედება ვერ იქნება ზე-მორალური ღირებულების. და თუ მას მართლაც ექნა მმართველობის შესაძლებლობა, ის სიხარულით შეასრულებს ამას ხალხის გამო, როგორც საზოგადოების წევრი, იმავდროულად კი კოსმოსის წევრიც და ამით შეასრულებს მის ორივე დანიშნულებას.
იქედან გამომდინარე, რომ ფილოსოფია ქადაგებს ადამიანის „ შინაგან სიწმინდესა და გარეგან მეფურობაზე“, ის ვერ გამოეყოფა პოლიტიკურ აზროვნებას. მიუხედავად იმისა, რომ ჩინური ფილოსოფიური სკოლები განსხვავდება ერთმანეთისგან, ყველა მათგანი ატარებს პოლიტიკურ იდეას. ეს არ ნიშნავს, რომ თითოელი მათგანის იდეოლოგიაში არ არის მეტაფიზიკა, ეთიკა და ლოგიკა. ეს ნიშნავს, რომ ეს ფილოსოფიური სკოლები, ასე თუ ისე, თავისებურად უკავშირდებიან პოლიტიკურ აზროვნებას, ისევე როგორც პლატონის „სახელმწიფო“ და მთელი თავისი ფილოსოფია, ერთდროულად არის პოლიტიკური იდეაც. მაგალითად, „სახელების სკოლა“ ცნობილია ისეთი პარადოქსებით, როგორიცაა „თეთრი ცხენი არ არის ცხენი“, თითქოს მას არაფერი აქვს პოლიტიკასთან საერთო. მათ ლიდერ კუნგსუნ ლუნგს(公孙龙) სურდა გაევრცელებინა პარადოქსები, რათა გამოესწორებინა ურთიერთობა სახელებსა და მოვლენებს შორის და შეეცვალა სამყარო (公孙龙子·迹府). დღეს ჩვენ ხშირად შევხვდებით ქვეყნებს, რომელთა ლიდერები საუბრობენ მშვიდობაზე, მაგრამ რეალურად, მშვიდობაზე ლაპარაკის დროს ახალ ომს გეგმავენ. აი აქ, ვლინდება სახელისა და მოვლენის არასწორი კავშირის პრობლემა. კუნგსუნ ლუნგს კი ეგონა, რომ ასეთი არასწორი კავშირი უნდა გამოესწორებინა. ეს კი ნამდვილად პირველი ნაბიჯი იყო „ცისქვეშეთის გარდაქმნაში“.
ვინაიდან ფილოსოფიის არსია „ შინაგანი სიწმინდისა და გარეგანი მეფურობის“ მორალი, აქედან გამომდინარე ფილოსოფიის შესწავლა არამარტო ცოდნას გვაძლევს, არამედ გვზრდის ასეთი ხასიათის ადამიანებად. ფილოსოფია არის რაღაც, რაც არამარტო უნდა შეისწავლო, არამედ უნდა გამოსცადო. ის უფრო სერიოზული რამაა, ვიდრე ინტელექტუალური თამაში. ზუსტად ისე როგორც ჩემმა კოლეგამ პროფესორმა ძინ იუე ლინმა （金岳霖）ერთ-ერთ გამოუქვეყნებელ ხელნაწერში აღნიშნა: „ ჩინელი ფილოსოფოსები წარმოადგენდნენ განსხვავებულ „სოკრატეებს“ . იმიტომ რომ მორალს, პოლიტიკას, თვითშემეცნებას და ცოდნას აერთიანებენ ფილოსოფოსში; ცოდნა და სათნოება გაერთიანებული და განუყოფელია მათში; მათი ფილოსოფია გახდა ცხოვრებისთვის საჭირო; რადგან ის თავად იყო გამოხატვის საშუალება. მათი ფილოსოფიური რწმენის თანახმად ცხოვრება, მათივე ფილოსოფიის განუყოფელი ნაწილი იყო. მათ უნდა აღზარდონ საკუთარი თავი, უწყვეტად შეინარჩუნონ მიუკერძოებელი, მიუსაკუთრებელი სუფთა გამოცდილება, თუ ამას შეძლებენ ისინი გაერთიანდება კოსმოსთან. ცხადია, რომ ეს პროცესი უწყვეტად უნდა გრძელდებოდეს,რადგან ერთი შეჩერებაც გამოხატავს „მეს“ გამოჩენას და კოსმოსის დაკარგვას. ამიტომ, ცოდნის სფეროში, ის არის მარადიული ძიება, ხოლო პრაქტიკაში, ის არის მარადიული მცდელობა ან მოქმედება. რადგანაც ეს ყველაფერი განუყოფელია, შესაბამისად, მასში თავიდანვე მოხდა სინთეზი ფილოსოფოსისა, სინთეზის ნამდვილი მნიშვნელობით. სოკრატეს მსგავსად, რომელიც თავის ფილოსოფიას ოფიციალურ საუბრებში არ იყენებდა. ისინი არ არიან მტვერ მოდებული და გაცვეთილი ფილოსოფოსები, სამკითხველოში სკამზე ჩამომსხდარი, ცხოვრებისგან განყენებულები. ფილოსოფია მათთვის არ ყოფილა ადამიანის ცნობიერების მოდელი, არამედ ის იყო ქცევის მცნებათა სისტემა; არ იქნება სარისკო, თუ ვიტყვით რომ მათი ფილოსოფია არის მათივე ბიოგრაფია.“
შენიშვნა: ჩინურ ენაში ბრძენს და წმინდანს ერთი სიტყვით 圣人 გამოხატავენ
