თავი I
ჩინური ფილოსოფიის სული
ჩინურ ცივილიზაციაში ფილოსოფიას ყოველთვის მნიშვნელოვანი ადგილი ეკავა, რომელიც რელიგიასა და სხვა კულტურებს არ ჩამოუვარდებოდა. ჩინეთში ყველა განათლებული ადამიანს ჰქონდა კავშირი ფილოსოფიასთან. ძველ დროში, თუ ადამიანი განათლებულად ითვლებოდა, მას უთუოდ უნდა ჰქონოდა ცოდნა ფილოსოფიაშიც. ბავშვები როდესაც სწავლას იწყებდნენ, აუცილებლად სწავლობდნენ „ოთხ წიგნეულს“
_ „ანალექტები“, „მენგ წ“, „დიდი სწავლებანი“, „ოქროს შუალედი“ . ეს „ოთხი წიგნი“ არის ყველაზე მნიშვნელოვანი მასალა ახალ კონფუციონიზმში. იყო დრო, როცა ბავშები დაწყებდნენ იეროგლიფების ცნობას, მაშინვე აძლევდნენ სახელმწღვანელოს „სამი იეროგლიფის კანონი“, მასში ყველა წინადადება სამ სიტყვიანი იყო და ირითმებოდა, რაც ადვილად ამახსოვრდებოდათ. ეს წიგნი სინამდვილეში იყო სახელმძღვანელო იეროგლიფების შესასწავლად და მასში პირველი წინადადება იყო „ადამიანები კარგები იბადებიან“. ეს არის მენგ წს ფილოსოფიის ერთ-ერთი მთავარი იდეაა.
ფილოსოფიის ადგილი ჩინურ ცივილიზაციაში
როდესაც დასავლელი ხედავს რამდენად ღრმად არის შეღწეული კონფუციონიზმი ჩინელი საზოგადოების ცხოვრებაში, ფიქრობს რომ ის რელიგიაა. თუმცა, რეალურ ფაქტებზე დაყრდნობით, შეიძლება ითქვას, რომ კონფუციონიზმი ისევეა რელიგია, როგორც პლატონიზმი ან არისტოტელიზმი. „ოთხწიგნეული“ ჩინელებისთვის ერთ დროს ნამდვილად „ბიბლიასავით“ იყო, მაგრამ მასში არ არის აღწერილი სამყაროს შექმნა და არც სამოთხესა და ჯოჯოხეთზეა საუბარი, როგორც ეს საღმრთო წიგნშია გადმოცემული.
რა თქმა უნდა, ფილოსოფიისა და რელიგიის გაგება ორაზროვანია. ყველა ადამიანი განსხვავებულად აღიქვამს ფილოსოფიასა და რელიგიას. მათზე საუბრის დროს ხალხის აზრი შეიძლება განსხავებული აღმოჩნდეს. პირადად მე ფილოსოფიას ვუწოდებ სისტემატიურ და რეფლექსურ აზროვნებას ცხოვრებაზე. ყოველი ადამიანი, სანამ გარდაიცველება მანამ ცოცხლობს. თუმცა ცოტანი არიან ადამიანები, რომლებიც რეფლექსიურად ფიქრობენ, კიდევ უფრო მცირეა იმათი რიცხვი, რომელთათვისაც ასეთი ფიქრი სისტემატიურია. ფილოსოფოსმა უნდა იფილოსოფოსოს, ანუ მან ცხოვრებაზე რეფლექსიურად უნდა იფიქროს, შემდეგ კი სისტემატურად გამოხატოს მისი აზრები.
ასეთ აზროვნებას იმიტომ ეწოდება რეფლექსიური, რომ ის ითვლება ცხოვრების მიზნად. ცხოვრების თეორია, კოსმოსის თეორია და ცოდნის თეორია ყველა ეს სათავეს მსგავსი აზროვნებიდან იღებს. კოსმოსის თეორია _ იმიტომ, რომ ის არის ცხოვრების ფონი, სცენა, რომელზეც ცხოვრების დრამა იდგმება. ცოდნის თეორია _ იმიტომ, რომ აზროვნება თავად არის ცოდნა. ზოგიერთი დასავლელი ფილოსოფოსის თანახმად, პირველ რიგში უნდა შევიმეცნოთ თუ რაზე შეგვიძლია ფიქრი, რათა ვიაზროვნოთ. მოკლედ, სანამ ცხოვრებაზე ფიქრს დავიწყებთ უნდა “დავფიქრდეთ ჩვენს აზროვნებაზე“.
ყველა ეს კონცეფცია არის რეფლექსიური აზროვნების პროდუქტი. ასევე, თავად კონცეფცია ცხოვრების, კოსმოსის, ცოდნის არის ამ რეფლექსიური აზროვნების შედეგი არ აქვს მნიშვნელობა ჩვენ ვფიქრობთ თუ არა ცხოვრებაზე, ვსაუბრობთ თუ არა მასზე, ჩვენ ყველანი ვართ ამ ცხოვრების ნაწილი. ასევე არ აქვს მნიშვნელობა ჩვენ ვფიქრობთ თუ არა კოსმოსზე, ვსაუბრობთ თუ არ მასზე, ჩვენ ყველანი კოსმოსის ერთი ნაწილი ვართ. მიუხედავად იმისა, რომ ფილოსოფოსიც და ფიზიკოსიც ორივე ამბობს კოსმოსს, მათი ნაგულისხმევი მაინც სხვადასხვა რამეს მიუთითებს. ფილოსოფოსის ნათქვამი „კოსმოსი“ არის ყველაფერი ის, რაც არსებობს. ეს იგივეა რასაც ძველი ჩინეთის ფილოსოფოსი ხუი ში უწოდებდა: „ დიდებული ერთეული“ რაც განიმარტება როგორც „საზღვრები, რომლის იქეთ არაფერია“. ამიტომ ყველა ადამიანი, ყველა ფიზიკოსი აღიქმება კოსმოსის ერთ ნაწილად. კოსმოსზე ფიქრის დროს, ადამიანი ფიქრობს რეფლექსიურად.
როდესაც ჩვენ ვფიქრობთ ან ვსაუბრობთ ცოდნაზე, ასეთი ფიქრი და საუბარი თავისთავად ცოდნაა. არისტოტელეს სიტყვებით რომ ვთქვათ, ეს არის „ ფიქრი ფიქრზე“; ეს კი რეფლექსიური ფიქრია. ფილოსოფოსები სანამ ვიფიქრებთ, მანამდე უნდა გავიაზროთ ჩვენი საკუთარი ფიქრი, სწორედ ამ მანკიერ წრეში ვართ მოქცეულნი; თითქოს ჩვენ გვქონდეს რაღაც განსხვავებული შესაძლებლობა, რომლითაც ვიფიქრებდით ჩვენსავე ფიქრებზე! სინამდვილეში კი, ძალა, რომლის მეშვეობითაც ვფიქრობთ ჩვენსავე ფიქრებზე, ეს არის იგივე ძალა,რომლითაც საერთოდ ვფიქრობთ. თუ ჩვენ გვეეჭვება ჩვენი ფიქრის შესაძლებლობა ცხოვრებაზე, კოსმოსზე, მაშინ ჩვენ ამავე არგუმენტით უნდა დავეჭვდეთ ჩვენი ფიქრის შესაძლებლობაში საკუთარსავე ფიქრებზე.
რელიგიასაც ცხოვრებასთან აქვს კავშირი. ყველა დიდი რელიგიის საფუძველში ფილოსოფიური არსია. სინამდვილეში, ყველა დიდი რელიგია არის ფილოსოფიის ფუძეზე დაშენებული და აერთიანებს ცრურწმენას, დოგმატიკას, ცერემონიებსა და ორგანიზაციებს. აი, ამას ვუწოდებ მე რელიგიას.
თუ ასე განვმარტავთ „რელიგიის“ მნიშვნელობას, მაშინ დავინახავთ რომ სინამდვილე საზოგადოდ გავრცელებული აზრისგან არ განსხვავდება და შესაბამისად, კონფუციონიზმი შეუძლებელია რელიგიად ჩავთვალოთ. ადამიანებში გავრცელებულია გამოთქმა, რომ ჩინეთში სამი რელიგიაა: კონფუციონიზმი, დაოსიზმი და ბუდიზმი. როგორც ვხედავთ, კონფუციონიზმი არ არის რელიგია. დაოსიზმთან დაკავშირებით კი უნდა გავითვალისწინოთ, რომ არსებობს დაოსიზმი როგორც ფილოსოფიური სკოლა ( ტაო ძია) და რელიგიური მიმდინარეობა (ტაო ძიაო). მათი სწავლება არა თუ ერთნაირია, არამედ მათ შორის არის ზოგი ურთიერთსაწინააღმდეგოც. დაოსიზმის ფილოსოფიური სკოლა ადამიანებს ასწავლის ბუნების თანახმად სვლას, ხოლო რელიგიური მიმდინარეობა ბუნების საწინააღმდეგოდ სვლას. მაგალითად, ლაო წ’ს და ჭუანგ წ’ს თანახმად, სიცოცხლეს მოსდევს სიკვდილი, ადამიანმა მშვიდად უნდა მისდიოს ბუნების ამ კანონს. ხოლო რელიგიური მიმდინარეობა გვასწავლის სიკვდილის თავიდან აცილების პრინციპებსა და შესაძლებლობებს. ნათელია, რომ ის ბუნების საწინააღმდეგოდ სვლაზე გვმოძღვრავს. დაოსისზმის რელიგიური მიმდინარეობა მოიცავს ბევრ სწავლებას მეცნიერულ სულზე. ჩინეთის მეცნიერების ისტორიით დაინტერესებული ადამიანისთვის, ბევრი ინფორმაციისა და მასალის მიმწოდებელია დაოსიზმის რელიგიური მიმდინარეობა.
ბუდისტურ ფილოსოფიასა (ფო სუე) და ბუდისტურ რელიგიას (ფო ძიაო) შორისაც არის განსხვავება. განათლებული ჩინელისთვის, ბუდისტური ფილოსოფია უფრო საინტერესოა ვიდრე რელიგია. ჩინეთში საკმაოდ ხშირად შევხვდებით დაკრძალვის ცერემონიალში ერთად მონაწილე ბუდისტ და დაოსისტ ბერებს. შეიძლება ითქვას, რომ ჩინელები რელიგიასაც კი ფილოსოფიურად უდგებიან.
დღეს დასავლელებისთვის ცნობილი ფაქტია, რომ ჩინელები სხვა ერებთან შედარებით ნაკლებად ინტერესდებიან რელიგიით. მაგალითად, დერკ ბოდს აქვს სტატია „ დომინანტური იდეა ჩინური კულტურის ფორმირებაში“, სადაც ის წერს: „ ჩინელებისთვის რელიგიური იდეები და აზრები არ არის ყველაზე მნიშვნელოვანი და მიმზიდველი ნაწილი ცხოვრებისა. .......ჩინური კულტურის სულიერი საფუძველი არის ეთიკა (განსაკუთრებით კი კონფუციონისტური ეთიკა) და არა რელიგია( მინიმუმ არა ფორმარული, ორგანიზებული რელიგია). .......ეს ყველაფერი კი თავისთავად განასხვავებს ჩინურ ცივილიზაციას სხვა დიდი ცივილიზაციებისგან, რომლებშიც წამყვანი როლი მონასტრებსა და ღვთისმსახურებს ეკავათ.“
ეს თვალსაზრისი სრულიად სამართლიანია. მაგრამ ზოგი იკითხავს: რატომ შეიძლება იყოს ასე? თუ რეალური სამყაროს საზღვრებს გარეთ გასვლისკენ სწრაფვა არ არის ერთ-ერთი ყველაზე ღრმა სურვილი ადამიანებისა, მაშინ ერების უმრავლესობისთვის რელიგიური იდეები და საქმიანობა რატომ წარმოადგენს ცხოვრების ყველაზე მნიშვნელოვან ნაწილს? და თუ ეს არის ერთ-ერთი მთავარი მისწრაფება ადამიანებისა, მაშინ ჩინელები რატომ არიან გამონაკლისნი? თუ ვამბობთ ჩინური ცივილიზაციის საფუძველი ეთიკაა და არა რელიგია, ეს ნიშნავს თუ არა იმას, რომ ჩინელებს არ აქვთ მორალურ ღირებულებაზე მაღლა არაფერი?
მორალურ ღირებულებაზე მაღალ ღირებულებას შეიძლება ვუწოდოთ „ზე-ღირებულება“. ადამიანის სიყვარული, ეს მორალური ღირებულებაა; ღვთის სიყვარული კი ზე-მორალური ღირებულება. ზოგიერთი მიდრეკილია იმისკენ, რომ ასეთ ზე-მორალურ ღირებულებას, რელიგიური ღირებულება უწოდოს. მაგრამ, ჩემი გაგებით, ასეთი ღირებულება არ შემოიფარგლება მხოლოდ რელიგიით, მითუმეტეს რომ ამ შეთხვევაში რელიგიის მნიშვნელობასა და ზემოთ თქმულს შორის არსებობს განსხვავება. მაგალითად, ქრისტიანობაში ღვთის სიყვარული რელიგიური ღირებულებაა, მაგრამ ბენედიქტ სპინოზას(რაციონალი ფილოსოფოსი 1632-1677წწ.) ფილოსოფიაში ეს ასე არ არის, რადგან მის მიერ ნათქვამი ღმერთი სინამდვილეში კოსმოსია. დაბეჯითებით რომ ვთქვათ, ქრისტიანობაში აღნიშნული ღვთის სიყვარული, სინამდვილეში არ არის ზე-ღირებულება. ეს იმიტომ, რომ ქრისტიანობაში ღმერთს ადამიანის ბუნება გააჩნია, და ღვთის სიყვარული ახლოსაა შვილის მამისადმი სიყვარულთან, ეს კი არის მორალური და არა ზე-მორალური ღირებულება. ასე, რომ გამოთქმა _ ქრისტიანობისთვის ღვთის სიყვარულია ზე-მორალური ღირებულება, საკამათოა. ეს არის მოჩვენებითი ზე-მორალური ღირებულება. ხოლო სპინოზას ფილოსოფიაში აღწერილი ღვთის სიყვარული ზე-მორალური ღირებულებაა.
ზემოთ დასმულ კითხვას ვუპასუხებ, რომ რეალური სამყაროს საზღვრებს გარეთ გასვლისკენ სწრაფვა არის ერთ-ერთი ყველაზე ღრმა სურვილი ადამიანებისა და ჩინელები ამაში გამონაკლისს არ წარმოადგენენ. უბრალოდ, ისინი რელიგიაზე დიდ მნიშვნელობას ფილოსოფიას ანიჭებენ. ისინი არ არიან რელიგიურები, რადგან ისინი არიან ფილოსოფიურები. მათ ფილოსოფიით დაიკმაყოფილეს სამყაროს საზღვრებიდან გასვლის წყურვილი. ასევე, ფილოსოფიით გამოხატეს ზე-მორალური ღირებულებით ტკბობა, ისინი ფილოსოფიური სწავლებების მიხედვით ცხოვრობენ და განიცდიან.
ჩინური ფილოსოფიური ტრადიციის თანახმად, მისი მიზანი არ არის არათუ განდიდებულად წარმოგვიჩინოს პოზიტიური ცოდნა (პოზიტიური ცოდნაში ვგულისხმობ ინფორმაციას რეალურ ფენომენებზე), არამედ გაზარდოს სულის საზღვრები, რათა მიაღწიოს სამყაროს საზღვრებს, მიიღოს მაღალი მორალური ღირებულება. ლაო წიმ თქვა: „ცოდნა დღითიდღე იზრდება, ჭეშმარიტება _ დღითიდღე მცირდება“(თავი 48). ზრდისა და შემცირების სხვაობას ახლა არ განვიხილავთ, მაგრამ ლაო წის ამ მოსაზრებას ბოლომდე ვერ დავეთანხმები. ამ მოსაზრებით, უბრალოდ, ხაზი გავუსვი ცოდნასა და ჭეშმარიტებას შორის სხვაობას ჩინურ ტრადიციულ ფილოსოფიაში. ცოდნის მიზანია პოზიტიური ცოდნის გაზრდა, ჭეშმარიტების კი _ სულიერი საზღვრების ამაღლება. ფილოსოფია ჭეშმარიტების კატეგორიას მიეკუთვნება.
ფილოსოფიის დანიშნულება, განსაკუთრებით კი მეტაფიზიკის, არ არის პოზიტიური ცოდნის გაზრდა, ეს იდეა თანამედროვე დასავლურ ფილოსოფიაში ვენის სკოლაში განვითარდა, თუმცა, განსხვავებული კუთხით და სხვა მიზნით. არ ვეთანხმები ამ სკოლას იმაში, რომ ფილოსოფია მხოლოდ იდეების განმარტებაა და მეტაფიზიკა კონცეფციების ლირიკა. ამასთან მათი მსჯელობა ცხადჰყოფს, რომ ფილოსოფია, განსაკუთრებით კი _ მეტაფიზიკა, სისულელედ გადაიქცევა თუ ეცდებიან მოგვაწოდონ მოვლენების შესახებ ინფორმაცია.
რელიგია გვაწვდის ინფორმაციას მოვლენების შესახებ. თუმცა რელიგიის მიერ მოწოდებული ინფორმაცია, მეცნიერების მიერ მოწოდებულისგან განსხვავდება. ამიტომაც დასავლეთში ეს ყოველთვის კონფლიქტს იწვევდა რელიგიასა და მეცნიერებას შორის. მეცნიერება წინ დგამდა ნაბიჯს, რელიგია კი უკან იხევდა; მეცნიერების განვითარების ფონზე, რელიგიის ავტორიტეტი დაკნინდა. ტრადიციული ადამიანები წუხან და ებრალებათ არარელიგიური ადამიანები, ფიქრობენ, რომ ისინი დეგრადირებულნი არიან. ისინი ნამდვილად შესაცოდებელნი იქნებოდნენ, თუ რელიგიიის გარდა არ იარსებებდა მათთვის სხვა უფრო მაღალი ღირებულების გზა. თუ ადამიანი, რომელიც უარყოფს რელიგიის არსს, მის სანაცვლოდ უნდა იღებდეს ალტერნატივას, წინააღმდეგ შემთხვევაში ის მართლაც დაკარგავს ყველაზე დიდ ღირებულებას. ისინი უფრო შემოიფარგლებიან ამქვეყნიური საქმეებით და არა სულიერებით. თუმცა, საბედნიეროდ, გარდა რელიგიისა არსებობს ფილოსოფია, რომელიც გზას უხსნის ადამიანებს მაღალი ღირებულებებისკენ და ეს გზა არის უფრო მეტად პირდაპირი, ვიდრე რელიგიური, რადგან ფილოსოფიაში ადამიანს არ სჭირდება ლოცვებითა და რიტუალებით სავსე შემოვლითი გზები უზენაესს ღირებულებებთან მისაახლოვებლად. უმაღლესი ფასეულობები, რომლებსაც ფილოსოფიის წყალობით ვაღწევთ, უფრო წმინდაა ვიდრე რელიგიის მეშვეობით მიღწეული, რადგანაც მასში არ არის არეული წარმოსახვა და ცრურწმენა. მომავალში ადამიანის სამყაროში რელიგიის ადგილს ფილოსოფია დაიკავებს. ისე როგორც ჩინურ ტრადიციაშია. ადამიანი შეიძლება არ იყოს რელიგიური, მაგრამ ის აუცილებლად იქნება ფილოსოფიური. და თუ ის ფილოსოფიურია, მას ასევე აქვს ჭეშმარიტი რელიგიური კურთხევა.
